احکام ما (گلبرگ احکام)

یکی از احکام دین مبین اسلام برای کمک به فقرا و کمک به مراکز فرهنگی و مساجد و مانند آن، وقف می باشد. وقف در روایات نیز فضیلت و ثواب زیادی دارد امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند:

« خَیرُ مَا یُخَلِّفُهُ الرَّجلُ بَعدَه ثَلاثةٌ: وَلَدٌ بَارٌّ یَستَغفِرُ لَهُ وَ سُنَّةُ خَیرٍ یُقتَدَی بِهِ فیها وَ صَدَقَةً تَجرِی مِن بَعدِهِ؛ بهترین چیزی که انسان از خود به یادگار می‌گذارد سه چیز است: فرزند نیکوکاری که برای او استغفار کند، روش و سنت خوبی که مردم از آن پیروی کنند، صدقه جاریه (وقف) که بعد از مرگش جریان داشته باشد.[1]»

در ادامه به چند مساله از احکام وقف می پردازیم:

1- آیا شخص می تواند ملک خود را تنها به مدت مشخصی وقف کند؟ مثلا خانه خود را به مدت پنج سال در اختیار خوابگاه دانشجویی قرار دهد، یا برای ده سال منافع باغ خود را وقف امام رضا (علیه السلام) کند؟

گرچه وقف به مدت محدود صحیح نیست اما می تواند آن را حبس نماید و به چنین عملی که منافع مال خود را به مدت مشخصی در راه خیر قرار می دهد، حبس گویند؛ بنابراین فرد می تواند منافع ملک خویش را برای مدت مشخصی برای خوابگاه، مدرسه، درمانگاه و مانند این ها حبس نماید و از ثواب کار خیر خود بهره برداری نماید؛ در نتیجه ملک همچنان برای مالک آن بوده و تنها مثلا پنج سال منفعت و استفاده آن در مسیر خیری که معین کرده صرف خواهد شد.[2]

2- آیا تغییر دادن وقف و عوض کردن شکل ظاهری آن، به گونه ای که کاربری آن تغییر یابد جایز است؟

امام، رهبری و سیستانی: تغییر وقف و عوض کردن شکل و عنوان آن مانند تبدیل خانه به مدرسه یا مغازه و فروشگاه یا به عکس، جایز نیست. البته اگر وقف منفعت باشد یعنی نظر واقف استفاده از منافع این وقف در جهتی خاص است مثلا باغ را وقف نموده تا از منافع آن در جهتی خاص مصرف شود؛ در این صورت اگر مال موقوفه با شکل سابق، دیگر منفعتی نداشته باشد یا منغعتش بسیار کم باشد؛ تبدیل آن به عنوان دیگری که دارای منفعت است جایز است. مثلا می تواند باغ را به زمین زراعی یا خانه و مانند آن تبدیل کند.

مکارم: بعد از تحقّق وقف، املاک وقفى را نمى‌توان تغییر داد مگر اینکه ضرورتى ایجاب کند؛ مثلاً ملک موقوفه در آن شرایط هیچ فایده‌اى براى مصارف وقف نداشته باشد. بنابراین چنانچه در حال و آینده نیاز به استفاده از آن مکان مطابق نیّت واقف نباشد (مثل آب‌انبار در زمان ما) مى‌توان براى سایر کارهاى عامّ المنفعه از آن استفاده کرد. و در صورتى که امکان استفاده از آن مکان نباشد مى‌توانند آن را بفروشند و مکان دیگرى خریده و از آن براى کارهاى عام‌المنفعه استفاده کرد.[3]

3-اگر شخصی مال وقفی را غصب کند، یعنی مثلا آنرا جزو اموال خویش قرار دهد، حکمش چیست؟

فردی که چنین کاری را انجام داده است، کار حرامی مرتکب شده است و برای جبران باید عین موقوفه را برگرداند و در برخی موارد اجاره این مدت را آنرا نیز ضامن است.[4]

4- وقفی بودن یک ملک چگونه اثبات می شود؟

وقفی بودن یک ملک از یکی از راههای زیر مشخص می شود:

1- وقفی بودن آن تا اندازه ای بین مردم شناخته شده باشد که برای انسان علم یا اطمینان بیاورد.

2- کسی که مال وقفی در اختیار او است، به آن اقرار کند.

3- دو شاهد عادل شهادت دهند.

4- ببینیم که ملک در تصرف وقف است؛ یعنی کسانی که این ملک را در اختیار دارند، با آن معامله وقف کنند و کسی هم به آن اعتراض نکند.[5]